| Bir kelimenin peşinden...

Bugün bir arkadaşım “Bir konuda bir çalışma yapmak istersin, bir de görürsün ki o konu daha önceden murdar edilmiş.” şeklinde bir cümle kurunca “murdar etme” deyiminin eskisi kadar sık kullanılmadığını fark ettim. Sonra kafamda “murdar” kelimesinin anlam ve kökenini döndürmeye başladım, hatta İngilizce “murder”a kadar gittim. Kelimenin benim zihnimdeki ilk anlamı “kurallara uygun olarak kesilmeden öl(dürül)müş havyan” veya “leş” olmasına rağmen TDK’nın sıralaması farklı.

Farsça bir sıfat olan “murdār”dan Türkçeye geçmiş olan kelimenin anlamı TDK’ya göre şöyle:

1. Kirli, pis
“Bu murdar kümeste nasıl oturuyorsun bilmem?” - A. Midhat
2. Cinsel birleşmeden sonra yıkanmamış (kimse)
3. Dinî kurallara uygun olarak kesilmemiş olan (hayvan)

Bu kelimeyle yapılmış Türkçe deyimler ise “murdar gitmek”,  “murdar etmek” ve  “murdar olmak”...

Etimoloji Türkçe, sitesindeki açıklamalara bakalım:

~ Fa murdār مردار İslami kurallara göre kesilmemiş hayvan cesedi, dinen kirli sayılan her şey << OFa murdār leş, ceset < OFa murdan, mīr- ölmek << EFa/Ave mar- a.a. → mert

Tarihte en eski kaynak: Mukaddimetü’l-Edeb (1300 yılından önce)

Farsça murdār مردار  “İslami kurallara göre kesilmemiş hayvan cesedi, dinen kirli sayılan her şey” sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Orta Farsça (Pehlevice veya Partça) murdār “leş, ceset” sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Orta Farsça (Pehlevice veya Partça) murdan, mīr- “ölmek” fiilinden türetilmiştir. Orta Farsça fiil Eski Farsça ve Avesta (Zend) dilinde aynı anlama gelen mar- sözcüğünden evrilmiştir.

Bu arada bir not: Değişikliğe uğramış (disimilasyon) “mundar” biçimi 19. yy’dan itibaren kaydedilmiştir.

Belki dikkatinizi çekmiştir, açıklamanın ilk cümlesinin sonunda Türkçe “mert”e gönderme yapılıyor.  İşte ben bu bağlantıyı yeni öğreniyorum. Meğer “mert” ve “murdar” aynı kökenden. Ne alaka diye sorarsanız, şimdi öğreneceksiniz.

~ Fa/OFa mard مرد adam, insan, erkek << EFa martiya- ölümlü varlık, insan (= Sans mārtyá मार्त्य a.a. ) << HAvr *mór-to- a.a. < HAvr *mer-2 ölmek

Tarihte en eski kaynak: Atebet-ül Hakayık (1300 yılından önce)

Farsça ve Orta Farsça (Pehlevice veya Partça) mard مرد  “adam, insan, erkek” sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Eski Farsça martiya- “ölümlü varlık, insan” sözcüğünden evrilmiştir. (Bu sözcük Sanskritçe aynı anlama gelen mārtyá मार्त्य  sözcüğü ile eş kökenlidir. ) Sanskritçe sözcük Hint-Avrupa anadilinde aynı anlama gelen yazılı örneği bulunmayan *mór-to- biçiminden evrilmiştir. Bu biçim Hint-Avrupa anadilinde yazılı örneği bulunmayan *mer-2 “ölmek” kökünden türetilmiştir.

Şimdi de başka dillerdeki karşılaştırmalara göz atalım: Eski Yunanca mortós, İngilizce mortal (ölümlü). Aynı kökten murdan, Sanskritçe marati/mriyatē, Kürtçe (Kurmanci) mirin, Ermenice meŗan-, Latince mori (ölmek), Farsça marg (ölüm), murd, Latince mortuus (ölü), İngilizce murder (öldürmek).

Bir kelimenin peşinden giderek “mert”le “murdar” arasındaki köken bağlantısını görmüş olduk. Ne işimize yarayacak diye sorarsanız, bilmem.