Hepimiz biliyoruz ki, dil insanlığa ait en önemli iletişim dizgesidir. Konuyla ilgili daha önce de gündemden bağımsız bazı yazılar kaleme almıştım. [1], [2], [3], [4], [5] Bizdeki dil tartışmalarının ise aslında dil bağlamını aşan bir sorun olduğunu kabul etmek gerekir.
Anayasası federal düzeyde herhangi bir resmi dil beyanında bulunmamasına rağmen ABD’de İngilizce’nin fiilen (de facto) hakim dil olduğunu biliyoruz. Buna karşın mesela New Mexico eyaletinin resmi dili İspanyolca’dır. Özellikle güney bölgelerinde yoğunlaşmakla birlikte ABD’nin genelinde 40 milyondan fazla kişi İspanyolca konuşmaktadır. Bu seyahatimde ülkenin kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına birçok merkezini dolaşmama rağmen daha çok Florida’da bulundum. Burada, İspanyolca’nın sokaktaki egemenliği dışında birçok resmi belgenin, kullanım kılavuzlarının, resmi ve gayri resmi anonsların İngilizce yanında İspanyolca olarak da yazıldığını ve yapıldığını görebilirsiniz. (Orlando’da çekilmiş yukarıdaki fotoğrafta arkadaki sarı renkli enformasyon panolarında İngilizce ve İspanyolca bir arada...)
Evlerde ve sokaklarda iki yüze yakın yerel dilin konuşulduğu ABD’de İngilizce’nin resmi dil olması için uğraşanlar yok değilse de bunların çok azı bazı eyaletlerde başarılı olabildi. Bilebildiğim kadarıyla bu girişimlerin önündeki en büyük engel de Federal Yüksek Mahkeme... Denilebilir ki, İngilizce, dünyanın olduğu gibi Amerika’nın da “lingua franca”sıdır.
Kurulduğundan bu yana bir göçmenler ülkesi olan ABD’de Wikipedia bilgilerine göre nüfusu 1 milyon ya da üzerinde olan 32 tane grup var. Nüfusun çoğunluğu (%65) beyaz ve Avrupalı, %15’i Hispanik-Latin Amerikalı’dır. Nüfusun %12’si Afrikalı zenci, %4’ü Asya kökenli, %3’ü Yahudi, %1’i Amerikan yerlisidir. Dini olarak ise %60 protestan, %25 katolik, %5 ateist ya da hiçbir dine bağlı olmayan, %3.2 ortodoks, %3 musevi, %1.2 diğer dinler, %1.3 budist, %0.7 müslüman, %0.6 Hindu şeklinde bir dağılım vardır. Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Avrupa asıllıların da tek bir Avrupalı ulustan olmadığını biliyoruz.
Florida’da ve tüm güney eyaletlerinde Hispanik, Washington’da zenci, New York’ta yahudi varlığını çok kolayca gözlemleyebilirsiniz. Batı bölgelerinde, mesela San Francisco’da Asyalı yoğunluğunu hissederken, aşağıya, yani Los Angeles’a doğru indikçe Hispanik-Latin varlığı kendini gösterir.
Şu soruyu sorabilirsiniz; biz, milliyetçilik temelli dil tartışmaları yaparken bu 300 milyonluk kozmopolit yapı nasıl oluyor da dünyanın en zengin, en etkin ülkesi olabiliyor, bizim de zaman zaman aklımıza gelen anayasal vatandaşlık bağı bu mozayiği nasıl bir arada tutabilme becerisi gösteriyor?
Bu soru bizi İbn Haldun’un “asabiyet”(*) kavramına götürebilir. Ona göre, birey ve toplum ilişkilerinin anahtar kavramı budur.
İbn Haldun’a göre iki asabiyet türü vardır: Nesep asabiyeti ve sebep asabiyeti... Nesep asabiyeti, soy bağından kaynaklanan dayanışma ve toplumsal aidiyet duygusudur. Sebep asabiyeti ise kan ve soy bağı gerektirmeyen, aynı toprağı, aynı ideali, aynı değerler sistemini, aynı tarihi paylaşmak gibi nedenlerle oluşan asabiyet duygusudur. İbn Haldun, nesep asabiyetinin ilkel toplumlarda ve bedevilerde, sebep asabiyetinin ise medeni toplumlarda görüldüğünü söyler. Zaten kavimler birbirine karışıp iç içe yaşamaya başladığında, yani toplumun tamamında ortak bir kan bağı kalmadığında doğal olarak nesep asabiyeti de dağılır. Böyle bir toplumsal yapıda insanları birbirine bağlayacak, toplumsal daşanışmayı sağlayacak etnisiteler üstü bir “sebeb”e ihtiyaç doğar.
Türkiye’ye döndüğümde İbn Haldun’un ‘asabiyet’ini tekrar gözden geçireyim diye Mukaddime’yi elime aldığımda, giriş bölümünde, kitabın çevirmeni Prof. Süleyman Uludağ’ın şu ifadeleriyle karşılaştım: “Birincisinde (nesep asabiyetinde) aynı soydan gelmek ve kandaş olmak şart olduğu halde, ikincisinde (sebep asabiyetinde) böyle bir şart aranmaz, ilk cemiyetlerde ve bedevilerde yaygın, hakim, kuvvetli ve tesirli olan nesep asabiyeti iken, son asırlardaki içtimai gelişmeler hadarî-medenî cemiyetlerde durumu tersine çevirmiş, nesep ve kan bağı ile ilgisi olmayan sebep asabiyetini yaygın ve etkili hale getirmiştir. Bu durum millî asabiyetler şeklinde tecelli etmiştir. Bunun günümüzdeki örneği Birleşik Amerika olabilir.”
Türkiye’deki dil yâresine yeniden dönecek olursak... Türkiye Cumhuriyeti’nin özellikle son dönemlerdeki resmi söylemi, Türk milliyetçiliğinin ırka dayalı bir milliyetçilik olmadığı, bu topraklarda yaşayan herkesin Türk sayılması gerektiği şeklindedir. Oysa dil konusundaki kafa karışıklığı ve tepkiler bu söylemi boşluğa düşürüyor. Çünkü dil ile ırk arasındaki bağ gizlenebilecek bir şey değildir.
Öyle görülüyor ki, bir tarafın “nesep asabiyeti” diğer tarafın da bu asabiyetini tahrik ederek büyütüyor. Toplumun tüm katmanları olarak ortak bir “sebeb”e bağlanmadan işimiz kolay değil.
_____________________________________________
(*) “İbn Haldun’un siyaset, mülk ve hatta amme hukukunun esasını asabiyet nazariyesi teşkil eder. Onun asabiyetten kasdettiği mâna, değişik izah ve yorumlara sebep olmuştur. Mukaddime’nin İngilizce tercümesinde Rosenthal, asabiyet kelimesini “group feeling” (hizip hissi), Fransızca tercümesinde De Slane “esprit de corps” (zümre ruhu), Vincent Monteli “esprit de clan” (kabile ruhu), şeklinde tercüme etmişlerdir. (...) Von Kremer, asabiyete karşılık “gemeinsinn” (cemaat hissi), “nationali tatsidee” (milliyetçilik fikri) tabirlerini kullanmıştır. Diğer bazı müellifleri asabiyete karşılık olarak kullandıkları ifadeler de şunlardır: H. Ritter, “feeling of solidarity” (tesanüt ve dayanışma hissi), M. Halpern, “group solidarity” (hizip tesanüdü), S. H. Bahş – H. Han Şirvânî, “communal spirit” (cemaat ruhu), E. Gellner, “social cohesion” (ictimaî iltisak) veya “martial spirit” (askeri ruh), Erwung Rosenthal, “solidarity” (tesanüt) ve “striking power” (vurucu güç), D. S. Margoluouth, “clannishness” (kabilecilik), M. Mehdi, “social solidarity” (ictimaî tesanüt). (...) T. Khemirî, asabiyetle milliyetçilik kavramları arasında fazla bir farkın olmadığını söylemiş, Von Kremer, bu kelimenin –nationalitatsidee- (milliyet fikri) tabiri ile karşılanabileceğini ifade etmiştir. (Prof. Dr. Süleyman Uludağ, Mukaddime’nin Giriş Bölümü’nden. Mukaddime, İbn Haldun, Çev. Süleyman Uludağ, 2 cilt, Dergah Yayınları, İstanbul, 2004)
